Памятаю, на фізкультуры гулялі ў “грыб”. Калі мы перасталі баяцца ядзернай вайны

Калі ядзерную зброю выводзілі з Беларусі, на першых палосах усіх газет былі фотаздымкі са святочных мітынгаў — і такія ж святочныя загалоўкі.

Праз трыццаць гадоў Беларусі зноў пагражае перспектыва стаць пляцоўкай для захоўвання ядзернай зброі — і ў дзяржаўных медыя зноў святочныя загалоўкі. Не занураючыся ў асаблівасці біпалярнага разладу ў галовах прапагандыстаў, мы паспрабавалі разабрацца, калі беларусы перасталі баяцца ядзернай вайны.

Еўрарадыё пагаварыла з філосафам, добраахвотнікам, які пабываў у раёне Запарожскай АЭС, і з людзьмі, якія заспелі аповеды пра “грыб” у дзіцячых садках.
 

Павел Баркоўскі, філосаф: “Гаворка пра жыццё і смерць вашых дзяцей і ўнукаў. Вы сапраўды хочаце іх пакутаў і смерці?”

— Помню, калі я яшчэ быў школьнікам, у 80-я гады, у нас адной з пастаянных тэмаў на пачатковай ваеннай падрыхтоўцы была размова пра наступствы ядзернай вайны і меры па самазахаванні. Нас вадзілі на вучэбныя трывогі ў бункер пад школай, нам давалі зразумець, што гэта не жарт і вялізная пагроза жыццю.

Магчыма, гэта выглядала настолькі трывожна яшчэ і ў сувязі з тэхнагеннай аварыяй на Чарнобыльскай АЭС, якая паказала, што наступствы ядзернага забруджвання могуць раптоўна пачаць датычыць кожнага чалавека, незалежна ад яго дабрабыту ці перакананняў.

На маё дзіцячае ўспрыманне таксама моцна паўплываў і ўразіў да глыбіні душы савецкі фільм у рэдкім на той час для айчыннага кіно жанры постапакаліпсісу “Лісты мёртвага чалавека” (1986). Вельмі раю яго для прагляду сённяшнім беларусам: гэта страшная і трагічная гісторыя свету тых, хто выжыў пасля ядзернай катастрофы, і разумее, што іх будучыня загінула разам з мінулым. 

А яшчэ быў не менш узрушальны амерыканскі фільм “На наступны дзень” (Day after, 1983), які з абсалютна і бесстаронняй дакладнасцю паказваў вачыма простых людзей, што значыць апынуцца пасярод ядзернай зімы і выжываць сярод трупаў і руін былой цывілізацыі.

Мне падаецца, што часткова віна за цяперашняе лягчэйшае ўспрыманне ядзернай вайны і яе наступстваў ляжыць у тым ліку на сучасным кінематографе, які зрабіў з фільмаў постапакаліпсісу забаўляльнае відовішча: авантуры выжылых у жанры баевіка і прыгодніцкага кіно, маўляў, проста іншы маляўнічы сусвет, а не жудасная карцінка забітага чалавецтва.

Існуе думка, што кожнае “нябітае пакаленне” хутка забываецца на жахі вайны і пачынае трызніць пра тое, як самаўзвялічыцца гвалтам. Ім мрояцца ўласныя трыумфы і разбураныя чужыя гарады, а праўда ў тым, што ў трэцяй сусветнай вайне не будзе пераможцаў. Будзе смерць, боль і канец вядомай нам цывілізацыі, калі не ўсяго чалавецтва.

Нездарма ў сваёй цалкам антываеннай песні канца Халоднай вайны брытанскі спявак Стынг апеляваў да таго, што вайну мае спыніць не вал узаемных пагроз ці ваяўнічых заяў палітыкаў, а просты здаровы сэнс: што рускія мусяць любіць сваіх дзяцей не менш за амерыканцаў. І што нежаданне забіць сябе і разам з сабой увесь свой род можа быць апошнім і галоўным спосабам утрымання чалавецтва каля гэтай чырвонай лініі.

Безумоўна, палітыкі і частка вайскоўцаў могуць з’ехаць з глузду да такой ступені, каб лічыць, што смерць усяго свету і цывілізацыі — гэта нармальная цана за іх крыўды і амбіцыі, але тады адказнасць кожнага народа, кожнага з нас — у тым, каб своечасова спыніць гэтую абсурдную ідэю. Нават цаной уласных жыццяў, калі спатрэбіцца.

Трэба разумець: гаворка не пра ваш дабрабыт, кар’еру ці ўласную бяспеку. Гаворка пра жыццё і смерць вашых дзяцей і ўнукаў! Вы сапраўды хочаце іх пакутаў і смерці? Ці гатовыя адкінуць страх і выходзіць, нягледзячы на рэпрэсіі, тады, калі будзеце бачыць, што вашы палітыкі канчаткова страцілі прытомнасць і вядуць усіх у ядзерны кашмар.

Тут мусіць працаваць просты інстынкт самазахавання роду. Бо каштоўнасць жыцця вышэйшая за ўсе іншыя рэзоны.
Выказванні ж накшталт “Навошта нам свет, калі там не будзе Расіі?!” здольная спараджаць толькі глыбока хворая і траўмаваная псіхіка.

Трэба проста не даць палітыкам-маргіналам забіць нас і будучыню нашых дзяцей.
 

Алена, мінчанка: "У школе мы гулялі ў гульню "Ядзерная бомба"

— У сёмым класе на фізкультуры мы гулялі ў гульню "зараз выбухне ядзерная бомба". Кідалі мяч — і разбягаліся хто куды. Пагрозу мы адчувалі. Было па-сапраўднаму страшна. Але звязаная гэтая пагроза была са складанымі адносінамі з Кітаем. Тады ва ўладзе ў Кітаі быў Маа Цзэдун, і ў школе нам гаварылі, што пагроза ідзе з боку Пекіна. З боку ЗША таксама, але асабліва — з боку Пекіна.

У школе нам пастаянна паказвалі фільмы, расказвалі, што такое ядзерная бомба. Расказвалі пра "грыб". І ў якасці прыкладу прыводзілі Хірасіму і Нагасакі — там быў "грыб". Інфармацыі было шмат, і я добра разумела, што такое радыяцыя і як яна ўздзейнічае.

У старэйшых класах з'явіўся прадмет "Пачатковая ваенная падрыхтоўка". Там нам расказвалі, якія ёсць стадыі развіцця прамянёвай хваробы, ці можна абараніцца і як.

Калі пачалася перабудова, я выдыхнула. Па-першае, я вырасла, па-другое, цалкам змянілася рыторыка палітыкаў.
А цяпер? Цяпер страху няма. Напэўна, выпрацаваўся імунітэт. Ці гэта проста псіхалагічная абарона?

Але так, цяпер ядзерная вайна здаецца менш рэальнай, чым тады, калі я вучылася ў школе. Расія, у адрозненне ад Савецкага Саюза, не настолькі моцная, каб пагражаць усяму свету — і ведае, што атрымае хуткі адэкватны адказ.
 

Белка, добраахвотнік інтэрнацыянальнага легіёна: “Пад Запарожскай АЭС канчаткова перастаў хвалявацца наконт ядзернай вайны”

— Калі я перастаў хвалявацца наконт ядзернай вайны? Калі нас пасля Севераданецка адправілі ў раён Запарожскай АЭС. У раён Энергадара. На момант адпраўкі нам не казалі, куды едзем, але нашыя медыкі пачалі шукаць ёд у таблетках.

Мы абмяркоўвалі і жартавалі: о, Запарожская АЭС! Калі што здарыцца, гэта будзе самая гучная падзея лета, мы не мусім гэта прапусціць.

Я не памятаю, каб хтосьці сур’ёзна непакоіўся. Па-першае, таму, што ёсць нашмат больш штодзённых нагодаў пахвалявацца. Па-другое, няма сэнсу хвалявацца праз тое, на што не можаш паўплываць. Гэта здаровы фаталізм.

Калі мы шукаем хованку побач з лініяй фронту, хлопцы кажуць так: о, добрае месца, 152-міліметровыя [снарады] вытрымае. Ці: калі “Кропкай-У” не ўдараць — наша хованка вытрымае. Але насамрэч нікога не хвалюе, ці ўдараць “Кропкай-У”, бо мы на гэта не ўплываем.

Вайна — гэта спаборніцтва імавернасцяў. Мы зніжаем імавернасць загінуць нейкімі разумнымі дзеяннямі. Падрыхтоўкай, выбарам тактыкі. Мы можам знайсці добрую хованку — і пра гэта можна турбавацца. А ёсць рэчы, якія па-за нашым кантролем. 

Што ж да навіны пра перасоўванне ядзернай зброі ў Беларусь, дык для мяне няма розніцы, будзе Беларусь пляцоўкай для размяшчэння расійскіх войскаў, для запуску расійскіх ракет ці пляцоўкай для склада ядзернай зброі. Я не магу спыніць гэта.

Я не магу абараніцца ад звычайнай ракеты — і ад ракеты з ядзерным зарадам не магу. 

І не адчуваю, што размяшчэнне ядзернай зброі на тэрыторыі Беларусі нешта прынцыпова мяняе. Дзяржава і так улезла ў гэтую вайну. Улезла цалкам. Расія і так робіць на тэрыторыі Беларусі што захоча. Я не бачу розніцы паміж звычайнымі ракетамі, што ляцяць на Кіеў з тэрыторыі Беларусі, і ракетамі з ядзернай боегалоўкай.

Акурат базаванне звычайных ракет, якія беларускія ўлады дазваляюць запускаць з тэрыторыі маёй краіны, — большая небяспека для мірных грамадзян і для самой Беларусі, чым размяшчэнне ракет з ядзернай зброяй. Звычайныя ракеты дакладна выкарыстоўваюцца. А ядзерная зброя выглядае пакуль як сродак палітычнай, а не ваеннай пагрозы.
 

Алесь, мінчук: “Мы жылі чаканнем, што на нас нападуць. Не мы”

— Я памятаю, як у кіно з бацькам і братам глядзелі “Лісты мёртвага чалавека”, была поўная зала. Мне было, можа, гадоў 10. Успаміны на ўсё жыццё. Суцэльны жах. Жах і яшчэ раз жах.

А як палохалі карцінкі з выявамі ядзерных выбухаў, што ў школе віселі ў ваенным класе. У нас была спецыяльная брашура для падлеткаў пра тое, якія наступствы выбуху, як цывільным ратавацца, куды бегчы. Капец.

Пра ядзерную вайну гаварылі нават у дзіцячым садку. Памятаю такі момант: выхавальніца расказвала, што ў нашай краіны ёсць такая зброя, якая разверне ядзерныя ракеты, калі тыя паляцяць на нас. Я потым прыйшоў дадому і бацькам расказаў. Памятаю, як бацька сказаў, што няма такой зброі. І памятаю, як я напалохаўся. З садка я памятаю мала чаго, але вось гэта засталося на ўсё жыццё.

Тады грамадства жыло не канцэпцыяй “можам паўтарыць”. Мы жылі чаканнем, што на нас нападуць. Не мы. З тэлека толькі і казалі пра агрэсіўны Захад, які спіць і бачыць, як нас захапіць. Цяпер ролі памяняліся.

І гэта самае жахлівае. У мінулым усе жыхары СССР разумелі, што мы не агрэсары. Што наша краіна за мір. Мабыць, тыя, савецкія, правадыры і не націснулі б чырвоную кнопку. 

А цяпер ёсць тыя, хто хоча ядзернай вайны.